تهران - تحریریه - دکتر توتونچیان در نقد اظهارات درباره عدم وجود اقتصاد اسلامی نوشت، اظهارنظر ناشیانه یک غیراقتصاددان اخیرا در تائید بازار آزاد به حق موجب واکنش های متعددی شده است که ریشه در تداخل ناصواب و عدم توانایی تشخیص دو مقوله هنجاری و اثباتی دارد.

به گزارش تحریریه، اخیرا اظهارات یکی از نوادگان مراجع تقلید درباره عدم وجود اقتصاد اسلامی، حاشیه ساز شده و واکنش کارشناسان را به دنبال داشته است.

در همین راستا، دکتر ایرج توتونچیان، مقاله ای با عنوان «اقتصاد اسلامی، توهم یا واقعی؟» برای خبرگزاری فارس ارسال کرده و به نقد دیدگاه فوق پرداخته است. توتونچیان از معدود اقتصاددانی است که در دهه 60 در تدوین قانون بانکداری بدون ربا در کنار مجلسی ها و فقهای آن روز حضور داشته و البته به عنوان معاون اقتصادی و بین الملل وزیر اقتصاد طی سال های 60 تا 64حامی و مدافع تصویب این قانون بوده است. وی که فارغ التحصیل اقتصاد توسعه از دانشگاه تگزاس آمریکا در سال 1976 میلادی است، در طول حدود چهار دهه تدریس و پژوهش در حوزه اقتصاد در ایران و کشورهای اسلامی (مانند کویت، عربستان، مالزی و اندونزی)، آثار مهمی درباره بانکداری اسلامی به رشته تحریر در آورده است. یکی از این آثار، کتاب «پول و بانکداری اسلامی و مقایسه آن با نظام سرمایه داری» است که عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی را نیز کسب کرده است.

متن کامل یادداشت دکتر توتونچیان درباره اقتصاد اسلامی در ادامه آمده است:

شهید مطهری درباره‌ تسلط و نفوذ غیرمسلمان بر مسلمان می‏نویسند: «اسلام می‌خواهد که غیرمسلمان بر مسلمان تسلط و نفوذ نداشته باشد. این هدف هنگامی میسر می شود که ملت مسلمان در اقتصاد نیازمند نبوده و دستش به‌طرف غیرمسلمان دراز نباشد، والّا نیازمندی ملازم است با اسارت و بردگی، ولو آنکه اسم بردگی در کار نباشد. هر ملتی که از لحاظ اقتصاد دستش به ‌طرف ملت دیگر دراز باشد، اسیر و برده‌ اوست و اعتباری به تعارف‌های دیپلماسی معمولی نیست».

این جملات بدون ابهام به سه موضوع مهم تاکید دارد:

اول) نظام اقتصاد اسلامی برای ملت مسلمان

دوم) مستقل بودن وغیر وابسته بودن این نظام به سایر نظامات

سوم) تفاوت بینش بین جامعه مسلمان و غیر مسلمان

آیا جامعه مسلمان می تواند بدون نظام اقتصاد اسلامی اسیر و برده نباشد؟ و اگر بخواهیم از بند اسارت و بردگی غرب که آثارشوم خود را درکشور ما درجنبه های مختلف مانند نظام بانکی و سیطره دلار و تنزل کرامت انسانی رسوخ داده است و سال‌ها نسبت به آنها بی توجه بوده ایم و کورکورانه و نا بخردانه به تقلید از برنامه های اقتصادی غرب (و در تصمیم گیری‌های ناشیانه به آنها تعمیق بخشیده ایم) خلاص شویم آیا نباید به طراحی نظام اقتصادی با استناد به روح اسلام و الهام از قرآن و سنت پیامبر اسلام (ص) بپردازیم؟

آیا نمی توان مشکلات پیچیده و خود کرده در این سال ها را ناشی از تقلید از اقتصاد لیبرالی غرب دانست؟ آیا در قرآن و روایات و احادیث مشهور قاعده - الگو و دستور العمل اقتصادی وجود ندارد؟ آیا می توان پذیرفت که این منابع فقط حاوی دستوراتی برای عبادات فردی و عبودیت خداوند است و مسلمانان در سراب فلاح و رستگاری رها شده اند؟

در این مقطع ضرورت دارد که به دلیلی که روشن خواهد شد از تفاوت بین علوم طبیعی و طبیعی-آزمایشگاهی و نظام اقتصادی توضیح داده شود:

در این علوم نظمی را که خداوند در بطن موضوع مورد مطالعه عالم مربوطه قرار داده است (یا به عبارت دیگر برنامه ریزی کرده است و به عبارت قرآنی تسبیح کننده ذات اقدس الله می باشند) از چنان نظمی برخوردار است که تعدی از حدود اختیارات ابزار و ادوات مورد استفاده عالم غیر ممکن است و از این رو است که آنها را در ردیف علوم دقیقه قرار داده اند. عالم این علوم، کاشف قوانین جهان شمول الهی بوده و نقش نظاره گر را دارد و با نظم الهی سرو کار دارد ولی در نظامات علم اقتصاد او خود یک بازیگر است که خداوند او را در تصمیم گیری مخیر کرده است، در غیر این صورت می توانست تمام انسان ها را از نظر کلیه شرایط یکسان خلق کند. در حالی که هدف او غیر از این بوده و است. تمام ابزارها و موادی که در علوم دقیقه بکار می‌رود برنامه ریزی الهی همه یکپارچه بوده و از یک نظم از پیش تعیین شده پیروی کرده و تسبیح کننده هستند. آنچه درعلم اقتصاد به معنای اخص آن درک می کنیم این است که این نظامات از دو بخش تشکیل شده است:

بخش اول را بخش هنجاری  و بخش دوم را اثباتی نامند.

در بخش هنجاری همانطورکه از مفهوم آن بر می آید مباحث اخلاقی و ایدئولوژی مطرح است و در بخش اثباتی که متاثر از بخش هنجاری است ابزارتحلیلی برای رسیدن به هدف از قبل تعیین شده است که مورد استفاده قرار می گیرد. از این جهت است که هر سیستم اقتصادی با خود، ایدئولوژی خاصی را دنبال می کند. ایدئولوژی نیز از جنس هنجار است و در نتیجه می تواند اشکال مختلفی داشته باشد.

می توان از مفاهیم هنجاری هر سیستم اقتصادی صحبت کرد و آن ها را مورد بحث (نه نقد) قرار داد. به عبارت دیگر نمی‌توان آنرا نفی یا اثبات کرد (زیرا این مفاهیم به ایدئولوژی خاص هرسیستمی گره خورده است ) زیرا فرض بر این است که این بخش دارای مبنای قابل دفاع ایدئولوژیکی می باشد. مخلص کلام آنکه ایدئولوژی قابل رد یا اثبات نیست (دکترجون رابینسون) ولی می توان درباره نقاط قوت و یا ضعف آن بحث کرد. مثلا اگر در نظام سرمایه داری برای پول، پاداشی به نام بهره (ربا) و برای نیروی کار(کارگر) دستمزد قائل هستند می توان در نظام دیگری پیشنهادات دیگری ارائه کرد.  قاطعانه باید گفت که هنوز هیچ اقتصاددانی در دنیا پیدا نشده و نخواهد شد که این دو مفهوم را در چارچوبی که در منطق اقتصادی می شناسیم اثبات کند. اقتصاددانان نادری بوده اند که تلاش های مذبوحانه ای کرده اند که مثلا وجوب بهره را اثبات کنند. (باوم باورک اطریشی) در حالی که قرار بود که قدرت تولیدی پول اثبات شود (شاید ناآگاهانه و یا آگاهانه و برای اغفال دیگر اقتصاددانان) یکبار دیگر قدرت تولیدی سرمایه را اثبات کرده و البته در این میان یکی از برندگان جایزه نوبل اقتصاد نیز این تلاش را تحسین کرده است. (پاول ساموئلسون امریکائی)  و البته اقتصاددان دیگری در خصوص ضرورت وجوب آن قلم فرسایی کرده است. (گوستاو کاسل سوئدی)

از طرف دیگر در نظام سوسیالیستی (و بعد از آن کمونیسم) دولت مالک تمام ابزار تولیدی بوده و کارگر مالک ارزش افزوده شناخته شده است. مضافا اینکه مارکس- انگلس متعرض هنجارهای نظام سرمایه داری نشده اند ولی آن نظام را مورد بحث قرار داده و منطقا و بر اساس بینش و برداشت های خود طرحی نو در انداخته اند.

تاکنون دو نظام اقتصادی شناخته شده در دنیا وجود دارد: یکی نظام سرمایه داری و دیگری نظام سوسیالیستی (وگفته می‌شود بعد از آن کمونیستی) اولا کدام دویی است که سه نشود. سومی که مع الاسف سال های طولانی است مغفول واقع شده نظام اقتصاد اسلامی است.

زمانی که از موضوعی به نام "نظامات علم اقتصاد" بحث می شود ضرورت دارد در ابتدا سوال شود که منظور کدامیک از سه نظام اقتصادی مورد نظر است و سپس مباحث مربوط ادامه یابد. فصل مشترک این سه نظام آن است که هر کدام همانطور که ذکر شد از دو قسمت تشکیل شده اند. در قسمت اول هر یک از سه نظام که به اقتصاد هنجاری معروف است مفاهیم و هدف یا اهداف آن نظام را مشخص می کند که از یک آبشخور ایدئولوژی خاص تغذیه شده سپس بار معنوی وهنجاری خود را به بخش اقتصاد اثباتی منتقل می کند. در این قسمت با استفاده از ابزارهای تحلیلی مانند منطق- هندسه- جبر و بخش های متفاوتی از ریاضیات برای تحقق هدف یا اهداف تعیین شده استفاده می شود. از آنجا که بخش هنجاری هر یک از سه نظام اقتصادی با هم تفاوت دارند بدیهی است که می توان به ضرس قاطع گفت موضوعی مستقل و واحدی مانند علوم طبیعی و آزمایشگاهی به نام "علم اقتصاد" وجود ندارد، تا زمانی که نظام اقتصادی دیگری به غیر از این سه نظام معرفی نشده است این سه نظام از سه زاویه مختلف به دنیا و انسان و اهداف او نگاه کرده و هر سه مجتمعا سه ریشه "علم اقتصاد" را تشکیل می دهند.

در خصوص مکمل بودن دو بخش هنجاری و اثباتی هر یک از دو نظام اقتصادی شناخته شده بحث تخصص در میان است. به این معنا که بخش هنجاری به دست باصطلاح "فقهای" هر یک از دو نظام و بخش اثباتی به اقتصاددان واگذار شده است.  اقتصاددانان هر یک از دو نظام سرمایه داری و سوسیالیسم در کار دیگری ورود پیدا نکرده اند زیرا که خود را در زمینه های هنجاری صاحب نظر نمی دانند و "فقهای" مربوطه نیز به دلیل عدم تخصص در کار اقتصاددانان مداخله نمی کنند. تجربه تاریخی نشان داده است که این دو نظام علی رغم مشکلات درونی و عملیاتی حاصل ازاین نوع تقسیم کارتخصصی که مکمل یکدیگر هستند تاکنون همچنان دوام آورده اند (ناگفته نماند که پس از مشکلات مکرر بین المللی ناشی از پیروی ازسرمایه داری، نظام سوسیالیستی مجددا در غرب احیا شده و آن را جایگزین مناسبی برای آینده نه چندان دور دنیا معرفی کرده و خواهند کرد).  به اعتقاد این نویسنده دلیل عمده ای که دوجلد کتاب شهید عالیقدر اسلام سید محمد باقر صدر همچنان حرف اول را می زند و تاکنون ماندگار و بلا منازع مانده است آن است که نوشته های ایشان در حد تخصص شان (یعنی فلسفه- فقه و حقوق) حفظ شده و ایشان قصد نداشتند به مقولاتی که در دایره اقتصاد است ورود پیدا کنند. به احتمال قوی ایشان به معایب تداخل در دو تخصص جداگانه واقف بودند و برای آموزش آیندگان در تخصص خود باقی ماندند.  مع الاسف این طرز تفکر متعالی تاکنون توسط  پیروان ایشان رعایت نشده است. ما شاهد بسیاری از تحقیقات طراز اول و قابل توجه در سطح بین المللی بوده ایم که از چشمه فیاض نوشته های ایشان بهره ها برده اند.

اظهار نظر ناشیانه ای که یک غیراقتصاددان اخیرا در تائید بازار آزاد نموده است به حق موجب واکنش های متعددی شده است که ریشه در تداخل ناصواب و عدم توانایی تشخیص دو مقوله هنجاری و اثباتی دارد. نباید فراموش کرد که شهید صدر در حیطه تخصص خود مطالب گهرباری در زمینه های مختلف "مکتب" اقتصاد اسلامی دارند. منظور از مکتب نیز چیزی جز بخش هنجاری نظام اقتصادی اسلام قابل تصور نیست که باید آنها را از بخش اثباتی جدا دانست. ایشان خود را یک اقتصاددان معرفی نکرده اند و از این رو از "علم اقتصاد اسلامی" نام نبرده اند.

نکته دیگری که باعث نگرانی اقشار مختلف جامعه از این اظهار نظرشده است این است که این تداخل بیش از یک سهل انگاری است بلکه علی رغم تاکید خداوند در تعقل و تفکر در آیات قرآن، سطحی نگری صورت گرفته است.  مطالب اظهار شده این تصور را به ذهن متبادر می کند که فرد مورد بحث برای اظهار نظر نتوانسته از لابلای آیات قرآن فرمول های ریاضی - فیزیک بیابد. اولا خداوند عقل و توانایی یافتن فرمول های لازم را به بشر را داده است و ثانیا اگر قرآن برای ایشان حاوی فرمول نبوده به این دلیل است که خارج از تخصص ایشان بوده، ثالثا یک متخصص بی ادعا می تواند از بسیاری از آیات قرآن فرمول هایی برای تخصص خود و اطمینان از نتایج آن بیابد. از معجزات قرآن که با استفاده از ریاضیات و فیزیک تا کنون کشف و تایید شده است هر چه بگوییم کم گفته ایم.

اگر قبول کنیم که برای اداره اقتصادی مملکت فقط یک "علم" به نام سرمایه داری وجود دارد پس چگونه است که اقتصاد سوسیالیستی در غالب کشورهای سرمایه داری هم تدریس می شود و هم طرفداران جدی دارد؟ علاوه بر مشاهدات مکرر عینی آثار مخرب سرمایه داری در غالب کشورها می توان با تفحص در قرآن و عترت پیامبر اعظم (ص) به مبانی ایدئولوژی و نقایص نظری و نیز ناسازگاری درونی نظام سرمایه داری به درستی  پی برد. اگرکمک های بی دریغ دولت های سرمایه‌داری (از جیب مردم کشورشان) برای رهایی بانک های ربوی که ستون فقرات آن نظام است نبود تا کنون فقط نامی از آن در تاریخ مانده بود.

با قدری تسامح باید گفت که آدام اسمیت در حقیقت "فقیه" و فیلسوف نظام سرمایه داری بوده و خود را مدیون افکار دیوید هیوم ( دردوران روشنگری اسکاتلندی) می داند.  زیرا که 17 سال پس از کتاب نظریه عواطف اخلاقی خود (1759) کتاب ثروت ملل را نوشت و تا  قبل از آن به تدریس فلسفه و اخلاق مشغول بود و همانطور که از جمله فلاسفه زمان خود بود اقتصاددان نیز بود. در مورد مارکس نیز چنین بوده است. اوعلاوه بر زمینه های تخصصی دیگر هم "فقیه" و هم اقتصاددان نظام سوسیالیستی بود. با رعایت انصاف باید پذیرفت که علی رغم اشکالات پایه ای که به هر دو نظام وارد است و تقلید از هیچیک را به دلایل عقلی جایز نمی دانیم معهذا اعتراف میکنیم که هم آدام اسمیت و هم مارکس از نوابغ و اندیشمندان زمان خود بودند. هر دوی این مشاهیر برای نوشتن رساله و کتب خود به استناد تجربیات شخصی ذهنیت و تصویرخاصی برای انسان که بازیگر اصلی اقتصاد هست ( ونیز طبیعت او) قایل بودند که برای ما اقتصاددانان مسلمان که مطالعات و تحقیقات خود را بر اساس قرآن و عترت بنا کرده و می کنیم با این دو فیلسوف اختلاف نظر بنیادی داریم. ما انسان را نه بر اساس نظر شخصی افراد می شناسیم (که این خود از نظر علمی اشکال دارد زیرا خود او جزو نمونه انتخاب شده بوده است) بلکه برای نظام سازی واقع بینانه و جلوگیری ازانحراف و تضمین سعادت واقعی بشراز خالق هستی، می پرسیم که بشرچگونه مخلوقی هست؟  طبیعت او چیست؟ انگیزه های او کدامند؟ برای چه خلق شده؟ برای کامیابی چه باید انجام دهد و چه انجام ندهد؟ اینکه او اشرف مخلوفات است آیا باید در خدمت اشیاء باشد و یا هر آنچه خداوند خلق کرده باید در خدمت او باشند؟ خلاصه آنکه مخدوم باشد یا خادم؟

در این مرحله ضرورت دارد که به ادعای این یادداشت در خصوص وجود نظام اقتصاد اسلامی به یکی از اقتصاددان غربی مراجعه کنیم. این اقتصادان شاخص که در غرب او را استاد نظام های اقتصادی می شناسند پنج رکن زیر را برای تنظیم و مقایسه نظام های اقتصادی ضروری می داند که عبارتند از: الف: ارتباطات مالکیت یا همان حقوق مالکیت. ب: انواع آزادی های اقتصادی. ج: ماهیت سیستم های انگیزشی. د: ماهیت هماهنگی و مکانیسم تخصیص منابع.  د: کانون و سیستم تصمیم گیری.( ای- اکستین).

تطبیق ارکان پنجگانه با آنچه که درفقه (الاقتصاد) وجود دارد به خوبی نشان می دهد که قرآن و روایات و احادیث نه تنها به وضوح حاوی این ارکان هستند بلکه نویسنده این سطور ادعا دارد که در این منابع حتی بیش از حد کفاف دستور العمل- قاعده - ضابطه و راهنما(برای جلوگیری از انحراف) وجود دارد.

علی الاصول و ازنظر رعایت تقسیم کاربین دو بخش هنجاری و اثباتی در نظام اقتصاداسلامی پیروی از روش علمی مذکور ثمرات بیشماری را در پی خواهد داشت. بخش هنجاری این نظام اقتصادی را باید از قرآن و روایات و احادیث دریافت کرد که فقهای ما مسئولیت این کاررا بر عهده خواهند داشت.  وظیفه اقتصاددان متخصص اقتصاد اسلامی این است که در تعامل با فقیه متخصص وتکیه برموازین اخلاقی-حقوقی و هنجاری، این نظام را ازجمیع جهات (دنیوی – اخروی و هم از جهت انسان شناسی -هدف انسان در ایجاد تناسب و توارن در رفتاراو بین این دنیا و آخرت و نیز از جهت رسیدن به هدف با رعایت عدالت به عنوان هدف غائی ودر راستای جلب رضای خداوند) از فقیه گرفته و آنها را در ساختن نظام اقتصادی اسلامی بکار گیرد. دو مقوله هنجاری و اثباتی این نظام آنقدر پیچیده وگسترده است که یک فرد نمی تواند در هر دو بخش تخصص پیدا کند. به عبارت دیگر اقتصاددان متخصص اقتصاد اسلامی غالبا نسبت به فقه الاقتصاد جاهل است و همچنین است در مورد فقیه که نسبت به مسائل و موضوعات پیچیده اقتصادی جاهل است. بدیهی است که نتیجه تداخل این است که فرد التقاطی نه اقتصاددان بشمار می آید و نه فقیه. به عبارت دیگر برای ایجاد تحول فکری و انعطاف پذیری جامعه ضرورت دارد که این دو گروه از متخصصین (مشروط به تسلط کافی هر یک در علم خود) نباید در کار دیگری دخالت کند. شاید سر در گمی ما نیز از بعد از انقلاب اسلامی ناشی از مداخله نا صواب این دو تخصص بوده است. به همین علت است که به درستی گفته می شود زیان اجتماعی حاصل ازعلم ناقص بیش از جهل کامل است. نکته مهمتراز آن اینکه به دلیل علم ناقص و تداخل نا صواب در تخصص دوگانه، فرد التقاطی را به سادگی می توان به گمراهی کشید. در حالی که در همکاری و تعاون که یکی از پایه های نظام اقتصاد اسلامی است وسینرژی حاصل از آن حرکت و جنبش را به دنبال خواهد داشت که محققا از حاصل جمع فعالیت فردی دو تخصص جداگانه ولی بدون همکاری بیشتر خواهد بود. اعتقاد ما بر این است که برای تدوین نظام اقتصاد اسلامی، همکاری صمیمانه بین فقیه در فقه الاقتصاد و اقتصاددانی که اقتصاد سرمایه داری ملکه او شده باشد و توانایی تحلیل بالایی داشته باشد یک امر ضروری است.

نکته مهمی را که نباید به دلیل کبر و غرور فراموش کرد این است که در این دو نوع تخصص این اقتصاددان است که به دلیل مطالعات خاص و گسترده و نیز آشنایی با (و شاید تسلط ) الگوهای اقتصادی توانایی مدل سازی را دارد و نه فقیه. معنای این واقعیت به هیچ وجه تنزل مقام فقیه نیست همانطور که یک اقتصاددان عالیقدر نباید و نمی تواند به یک فقیه عالیقدر با دید تنزل مقام علمی نگاه کند زیرا هر دو نوع تخصص پیچیدگی ها ی خاص خود را دارد و به همین جهت است که در هر دو نوع تخصص افراد شاخص و اثر گذاردر اقلیت محض هستند.

در بازگشت به اظهار نظر ناشیانه ای که فوقا اشاره شد لازم به تاکید است که مسلما این اظهار نظر یک اشتباه فاحش بوده است. زیرا که اولا شخص فقیه به آسانی اغفال شده و ثانیا سوء استفاده ای صورت گرفته است که سوء استفاده کننده وی را از دلایل شکست بازار که غربی ها آنها را اثبات کرده اند دور نگه داشته است. (چه بسا که فریب دهنده خود نسبت به این مقولات بیگانه باشد). توضیح آنکه یکی از دلایل عمده شکست بازاروجود "آثار خارجی" می باشد.  نظام اقتصاد اسلامی به دلایل گوناگون مملو از آثار خارجی مثبت است.  ضمنا بازار آزاد بکلی فاقد مفهوم عدالت است در حالی که عدالت هدف غایی نظام اقتصاد اسلامی هست. نتیجه نهایی تداخل مخرب آن است که فرد نه فقیه خواهد بود و نه اقتصاددان.

اینگونه مداخلات ناشیانه و غیر تخصصی که از تکبر و جهل نشات می گیرد جامعه را به سکون و در نهایت به بی تفاوتی می کشاند.  به عبارت دیگر جامعه را غیرقابل انعطاف  کرده و جلوی هرگونه حرکت مطلوب را خواهد گرفت. تکرار اینگونه مداخلات گمراه کننده بر سر نظریه های ناب نشات گرفته از قرآن و روایات همان خواهد آورد که بر سر طرح بانکداری مجلس آمده است.

 بدون تردید نقش مخرب و مهلک اقتصاددانان لیبرال را که از زمان تاسیس بانک مرکزی در سال  1339 و از اول انقلاب تاکنون و در سفر و حضر آنرا حفظ کرده اند و تاثیر آنها را  نباید در از هم گسیختگی و ایجاد شوک های غیر عقلایی سال‌های اخیر فراموش کرد.

مضافا اینکه کم کاری عده ای که در قرآن و روایات و احادیث حقایقی را درک کرده ولی قدم مثبت و تعیین کننده ای بر نداشته اند باعث شده که تقلید از برنامه ها و سیاست های نظام اقتصادی سرمایه داری در دانشگاه ها و سایر دستگاه ها مورد تدریس و کاربرد قرار گیرد.  نویسنده این سطور اولین کسی را که مکررا مورد سرزنش قرار داده است خود او بوده است. از جمله مشکلات دیگر فرهنگی - اجتماعی سطح نازل قدرت تحلیلی ما است که به نحوه تدریس و تعلیمات ما از مدرسه تا سطوح آخر دانشگاهی بر می گردد. ما کمتر در صحنه های علمی در مجامع تضارب افکار شرکت میکنیم.  یک دلیل آن به روزمرگی های زندگی بر می گردد. رهایی از این معضل در تفکر و تعقل موکد در قرآن است، زیرا این امور که سخت ترین کار دنیا محسوب می شود نیاز به زمان و حمایت جدی و قاطعانه دارد که با شعار قابل تامین نیست.  اولی استقلال فکری می‌آورد و دومی سرسپردگی.  نباید برای تعقل وتفکر به دنبال اخذ مجوز باشیم که این خود همان ایجاد ظرفیت است که به سادگی قابل دستیابی نیست.

در جامعه ما اقتصاددانان مسلمانی هستند که اقتصاد اسلامی را چیزی جز توهم و خیال پردازی عده ای دیگر نمی دانند.  گروهی از این دسته را که باید آنها را  روشنفکران غربی دانست که ازدستورات و سیاست های نظام سرمایه داری هم در دانشگاه و هم در امور اجرایی حمایت می کنند و دستورات و قواعد سرمایه داری برای آنها حرف آخر را می زند.  البته این نوع جانبداری و تبلیغ را نمی توان از جمله مصادیق آزادی بیان دانست زیرا ناشی از مطالعات سطحی این گروه است. معهذا ما اولا آنها را به باز شدن وتعمیق میدان دید علمی به مطالعه در دستورات اسلام برای تنظیم نظام اقتصاد اسلامی صمیمانه دعوت میکنیم. ثانیا برای ایشان مسئله مبهم، عدم درک و عدم تمایز بین دو مقوله هنجاری و اثباتی است.

برای تدوین نظام اقتصاد اسلامی و نیز تامین مالی اسلامی چه باید کرد؟ علاوه بر برداشت از تعالیم اسلامی در مورد انسان که محور و بازیگراصلی اقتصادی است فقط دو مفهوم بهره (ربا) و دستمزد را که جزو بخش هنجاری هر نظام اقتصادی است بر این مبنا که عدالت هدف غایی این نظام است تغییر باید داد و کسی نمی تواند متعرض آن شود مگر افکار متحجر و غربزده و مقلدین نظام سرمایه داری که باید اعتراف کرد که از سخت ترین کار دنیا (تفکر و تعقل) دست بر داشته اند. ثالثا اگر این جناح از اقتصاددان ها توانایی استخراج مبانی لازم برای طراحی نظام اقتصاد اسلامی را ندارند تفکر عالمانه ایجاب می کند که بیطرف باقی مانده و نظام مورد بحث را نفی نکنند. اعتراف به ندانستن عیب نیست آنچه که عیب یک اقتصاددان است سوال نکردن و تحقیق نکرده ابراز عقیده کردن است . این توصیه ما نه ازموضع ضعف است بلکه همچنانکه درآخر خواهد آمد از موضع  قوت است.

جامعه ما که متشکل از تک تک آحاد مردم می باشد  از یک "جامعه پویا و انعطاف پذیر و اهل تعامل" فاصله زیادی دارد. پویایی و انعطاف پذیری انسان را خطر پذیر نیز می کند. تعامل و کار دسته جمعی با حفظ اصل تقسیم کار با ایجاد سینرژی مثبت، روند توسعه اقتصادی را تسهیل می کند.  شرایط پویایی افراد عبارتند از بهره مندی توامان ازدو فضیلت جسارت و دانائی. همچنانکه نقش امام راحل در این مورد مثال زدنی است. ایشان قبلا انقلاب را در جای دیگر تجربه نکرده بودند ولی در ایران این ظرفیت شگفت آور را بوجود آورند. ما اگر مقلدین راستین ایشان بودیم می بایستی که از صفات برجسته ایشان نیز بهره مند می شدیم وطرحی نو در می انداختیم و در جامعه بین الملل جایگاه خاص هویت اسلامی ایران را از نظر اقتصادی به دنیا عرضه می کردیم.

در این مقطع حساس تاریخی و نیز به منظور تنویر افکار عمومی توصیه می شود که برای روشن شدن اذهان عمومی و نسل‌های آینده موضوعاتی از این قبیل همواره در فضای آزاد- علمی مطرح شوند. برای اولین قدم میمون نویسنده این سطور اعلان آمادگی می کند که با هر اقتصاددان دیگری که نظام اقتصادی اسلام را یک نوع توهم و خیال پردازی می داند در چنین فضایی ولی به دور از فضای سیاسی مناظره داشته باشد.

والسلام علی من اتبع الهدی